Hoe werkt het puberbrein?

Pubers zijn het ene moment hartstikke lief en het volgende moment doen ze ontzettend stomme dingen. In de puberteit verandert er veel in de hormonen en de hersenen. En deze veranderingen verlopen bij ieder kind anders. Dit verklaart waarom pubers het ene moment heel volwassen zijn en het volgende moment rare of zelfs gevaarlijke keuzes maken. Maar hoe werkt dit nou eigenlijk precies?

Als de puberteit begint, komen er allerlei nieuwe hormonen vrij. Een klein stukje van de hersenen (de hypothalamus) zorgt ervoor dat deze hormonen op verschillende plaatsen in het lichaam worden gemaakt. Dit proces gaat door tot ongeveer het 24ste levensjaar.

Testosteron en oestrogeen

Bij jongens komt het hormoon testosteron vrij. Dit zorgt voor meer spiermassa, een lagere stem en baardgroei. Ook willen ze vaker winnen en worden ze soms agressiever. Bij meisjes komt er oestrogeen vrij. Hierdoor krijgen ze borsten en bredere heupen. Ook worden ze gevoeliger en vaak ook socialer. De verschillen tussen jongens en meisje worden hierdoor groter.

Emoties

Door veranderingen in de hersenen krijgen pubers te maken met nieuwe gevoelens en verlangens. Sommige jongeren gaan op zoek naar spanning en sensatie. En vaak raakt hun slaapritme in de war. Sommige pubers veranderen in ware dramaqueens. En ook rustige kinderen reageren soms ineens heel heftig. Blijheid en verdriet volgen elkaar razendsnel op. Dit is zowel voor henzelf als voor hun omgeving erg verwarrend. Het is voor de ouders vaak een grote uitdaging om hier mee om te gaan.

Lees verder onder de video.

‘Waar zit je verstand?’

Pubers kunnen hun emoties nog niet zo goed onder controle houden. Dat komt omdat het deel van de hersenen waarmee ze voelen zich eerder ontwikkelt dan het deel waarmee ze denken. Iedereen met pubers in huis zal herkennen dat ze snel en impulsief kunnen reageren. Een kleine irritatie kan er al voor zorgen dat ze boos of gefrustreerd raken en dat ook snel uiten. De emoties (het ‘gevoel’) zijn vaak sterker dan logische gedachten (de ‘ratio’). Dit is duidelijk te zien in deze grafiek¹De grafiek komt uit hoofdstuk twee van het boek ‘Pubers en uitgaan – de kicks, de risico’s en de uitdagingen voor opvoeders’.

Het ‘verstandige’ deel van het brein (de prefrontale cortex) ontwikkelt zich dus pas later. Dit deel zorgt voor aandacht en concentratie, taal en geheugen en kunnen plannen. Het is ook een soort rem op je emoties. Het maakt dat je eerst nadenkt voordat je een keuze maakt. Bij pubers is dit deel van de hersenen nog niet helemaal ontwikkeld. Hierdoor is de balans tussen denken en voelen zoek. Als ze ouder worden kunnen ze steeds beter overzien wat de gevolgen van hun keuzes zijn. Ook het omgaan met emoties wordt makkelijker.

Niet alleen negatief

Tijdens de puberteit kunnen kinderen dus emotioneel, impulsief en rebels zijn. Maar dat is niet alleen maar vervelend. Het kan ook juist heel nuttig zijn! Zomaar ineens iets doen zorgt dat je nieuw gedrag uitprobeert. Hierdoor ontstaan er nieuwe verbindingen in de hersenen. En dat is natuurlijk ook de bedoeling, want zo vinden ze hun eigen weg in het leven. 

Op deze leeftijd kan het brein alleen nog niet goed verstandige keuzes maken. Daarom moeten ouders grenzen aangeven en hun kind afremmen. 

Blijf dus in gesprek met je kind en toon begrip. Wees je bewust van de ontwikkeling die je kind doormaakt. Want dan kan je in ieder geval een beetje begrijpen waarom je kind in jouw ogen soms rare keuzes maakt. 

Hoe verloopt de puberteit?

In grote lijnen kunnen we de puberteit in een aantal fases indelen. Let wel: de ontwikkeling kan van kind tot kind erg verschillen.

• Voorpuberteit (8 tot 11 jaar)

De hormonale veranderingen beginnen. Kinderen worden zich bewuster van hun lichaam. 

• Vroege puberteit (11 tot 14 jaar) 

Je gaat ook zien dat het lichaam gaat veranderen. En ook de hersenen groeien, maar de ontwikkeling van het verstandige deel van de hersenen gaat minder snel dan die van het emotionele deel. Het brein wordt gevoeliger voor beloning en kinderen krijgen interesse in dingen die volwassenen doen. Ze worden ook nieuwsgierig naar tabak, alcohol en drugs.

• Middenpuberteit (14 tot 16 jaar)

Jongeren maken nu een snelle groei en ontwikkeling door. Verbindingen tussen verschillende delen van het brein worden sterker. Dit gebeurt vooral op het gebied van emoties en de manier waarop ze op elkaar reageren (sociale interactie). Jongeren worden op deze leeftijd ook gevoeliger voor groepsdruk. Ze zullen daardoor sneller dingen doen omdat anderen dat doen of omdat ze denken dat het moet.

• Late puberteit (16 tot 18 jaar)

De lichamelijke ontwikkeling is klaar. Maar de hersenen zijn nog steeds volop in ontwikkeling. Veel pubers krijgen meer verantwoordelijkheidsgevoel en kunnen beter keuzes maken, ook over alcohol- en drugsgebruik. De prefrontale cortex (het ‘verstand’) blijft zich ontwikkelen, waardoor ze steeds beter kunnen nadenken en beter beslissingen kunnen nemen. Ook het deel van het brein dat emoties regelt en de sociale relaties met anderen stuurt, wordt steeds beter.

• Jongvolwassenheid (18 tot 24 jaar)

De hersenen blijven zich ontwikkelen tot ongeveer 24 jaar. Jongvolwassenen kunnen daardoor steeds beter plannen en belangrijke keuzes maken over school, werk en relaties. Jongvolwassenen denken meestal goed na voordat ze iets doen en begrijpen risico’s veel beter. Toch kunnen ook zij nog steeds groepsdruk ervaren.

Kinderen verschillen

Iedere puber doorloopt zijn eigen ontwikkeling. Er zijn kinderen die op hun 11e al naar de middelbare school gaan, maar er nog steeds uitzien als een brugpieper als ze 16 jaar zijn. Andere kinderen zien er lichamelijk al vroeg uit als een volwassene, maar zijn dat op het gebied van gevoelens nog helemaal niet. 

Wat merk je en hoe komt dat?

Plannen en tijd inschatten

Veel pubers hebben moeite met plannen. Dit komt voor een deel doordat het ‘verstandige’ deel van het brein nog niet helemaal ontwikkeld is. Maar jongeren ervaren tijd ook op een andere manier. En ook dit heeft te maken met de hersenontwikkeling. 

Dit maakt het voor hen lastig om over de toekomst na te denken. Een voorbeeld: je moet regelmatig je huiswerk maken om aan het eind van het jaar een voldoende te halen bij de toets. Pas vanaf een jaar of 16 beginnen kinderen zich steeds meer verantwoordelijk te voelen. Vanaf die leeftijd kunnen ze ook steeds verder vooruit te denken.

Eerst doen, dan denken

Pubers willen graag zelf bepalen wat ze doen. Dat is niet altijd handig omdat er nog geen balans is tussen denken en voelen. Ze doen dus vaak plotseling iets zonder daar eerst over na te denken.

Korte termijn

Het brein van pubers is ook extra gevoelig voor beloning. Ze zijn vooral bezig met wat ze op dit moment willen. Hebben ze zin in snoep, dan willen ze NU snoep. Moet een puber een keuze maken? Dan lijken vooral de voordelen op de korte termijn interessant. Vervelende gevolgen komen voor pubers meestal als verrassing. Dit komt omdat ze de gevolgen van wat ze doen nog niet goed kunnen overzien.

Spanning en avontuur

Vanaf ongeveer 14 jaar krijgen pubers zin om op avontuur te gaan en risico’s te nemen, vooral wanneer er anderen van hun leeftijd in de buurt zijn. 

Pubers houden vaak van spanning. Dit noemen we ook wel sensatie zoeken. Ook dit heeft te maken met de ontwikkeling van de hersenen. Hun hersenen zijn extra gevoelig voor beloningen en daarom gaan ze steeds op zoek naar kicks, uitdagingen en nieuwe ervaringen. Daardoor komen ze ook sneller in de problemen door bijvoorbeeld geweld, onveilige seks, rijden onder invloed of het gebruik van alcohol, tabak en drugs.  

> Bekijk ook dit filmpje over het puberbrein en partydrugs

Biologische klok (slaap)

Pubers hebben veel slaap nodig omdat hun lichaam en brein zich volop ontwikkelen. Onder invloed van de hormonen tijdens de puberteit verandert hun biologische klok: ze vallen moeilijker in slaap en worden ’s ochtends ook moeilijker wakker. Meisjes hebben hier nog meer last van dan jongens. Deze veranderingen maken dat pubers veel slaap nodig hebben om gezond te blijven en overdag goed te kunnen functioneren. Bijna de helft van alle 14- tot 17-jarigen voelt zich ’s morgens niet goed uitgerust.2  

Omdat pubers gemiddeld wel 9 uur slaap nodig hebben, kunnen ze heel goed uitslapen, vooral in het weekend! Ze slapen op schooldagen vaak veel minder en in het weekend veel meer. Pubers lijken misschien lui, maar ze zijn vaak echt moe en hebben weinig energie doordat ze slaap tekort komen. Ook de veranderingen in hun lichaam en brein kosten erg veel energie. Na de leeftijd van 23 jaar herstelt het evenwicht zich vaak weer.

Meer lezen?

• Het nieuwe puberbrein binnenstebuiten, een boek over alles wat je als ouder, opvoeder, docent of hulpverlener wilt weten over hoe het brein van jongeren nu precies werkt door Huub Nelis
• Het puberende brein, een boek met een vernieuwende kijk op de puberteit door Eveline Crone